ENRICO BERTI-ΔΟΜΗ ΚΑΙ ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΗΣ ΜΕΤΑΦΥΣΙΚΗΣ ΤΟΥ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ (25)

ΔΟΜΗ ΚΑΙ ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΗΣ ΜΕΤΑΦΥΣΙΚΗΣ

ΒΙΒΛΙΑ Ζ,Η,Θ-VII,VIII,IX.

Ας πάρουμε ένα πιό μοντέρνο παράδειγμα, που κατά την γνώμη μου είναι αρκετά διαφωτιστικό, παρότι δέν αναφέρεται σε μία ζωντανή ουσία, αλλά σε μία υλική όπως είναι το νερό, διότι πρέπει να χρησιμοποιήσουμε την μοντέρνα χημεία. Για την σύγχρονη χημεία λοιπόν, τί είναι το νερό; Ένα μόριο νερού είναι σχηματισμένο από δύο άτομα υδρογόνου και ένα άτομο οξυγόνου. H₂O είναι ο τύπος του νερού. Τώρα λοιπόν, τί κάνει ώστε το νερό να είναι νερό; Όχι βεβαίως το υδρογόνο, διότι τό υδρογόνο από μόνο του δέν είναι νερό, ούτε καί τό οξυγόνο, αλλά η ενότης τους, και όχι με οποιονδήποτε τρόπο, αλλά με κείνον τον συγκεκριμένο τρόπο λόγω του οποίου με δύο άτομα υδρογόνου πρέπει να έχουμε ένα άτομο οξυγόνου. Εάν το πράγμα ήταν διαφορετικό δέν θα είχαμε νερό, θα είχαμε κάτι άλλο. Αυτός ο συγκεκριμένος τύπος σχέσεως είναι αυτό που ονομάζουμε «τύπο», τον χημικό τύπο του νερού. Στα λατινικά ονομάζεται Formula, δηλ, μικρή φόρμα. Έτσι η χημική έννοια του τύπου είναι η αριστοτελική έννοια της μορφής, της φόρμας. Η μορφή όμως, ο τύπος του H₂O δέν είναι ένα απο τα συστατικά του νερού, διότι τα συστατικά είναι το υδρογόνο και το οξυγόνο. Έτσι λοιπόν η μορφή δέν είναι κάτι που αποτελεί μέρος του όλου μέ τον ίδιο τρόπο με τον οποίο αποτελούν μέρος το υδρογόνο και το οξυγόνο. Όπως λέει ο Αριστοτέλης, η συλλαβή είναι κάτι που δέν περιορίζεται μόνον στα γράμματα. Θα μετέφραζα το γεγονός ώς εξής: το νερό δέν περιορίζεται αποκλειστικώς στο οξυγόνο και στο υδρογόνο, αλλά για να είναι νερό, έχει ανάγκη απο τον συνδυασμό με κάποιον τρόπο του οξυγόνου και του υδρογόνου, σύμφωνα με μία σχέση και αυτός ο συγκεκριμένος τρόπος, αυτή η σχέση είναι η μορφή, δηλ, ο τύπος.

Ας έλθουμε στην ψυχή, και θα μιλήσουμε απο την οπτική γωνία του Αριστοτέλη. Η ψυχή δέν είναι κανένα απο τα όργανα του σώματος. Εάν κάνουμε την ανατομία, δέν βρίσκουμε σε κανένα μέρος την ψυχή, ούτε και στην επίφυση, όπως ήθελε ο Καρτέσιος. Αλλ’όμως όλοι μας βλέπουμε την διαφορά που υπάρχει ανάμεσα σε ένα νεκρό σώμα, δηλ, σε ένα πτώμα και ένα ζωντανό. Το ζωντανό σώμα έχει κάποιο παραπάνω κομμάτι σε σχέση με το νεκρό; Όχι είναι ακριβώς το ίδιο, τα ίδια μέρη, τα ίδια όργανα. Όταν κάποιος περάσει απο την ζωή στον θάνατο, δέν χάνει ένα κομμάτι, ένα μέρος, διατηρεί όλα όσα είχε και πρίν, αλλ’όμως κάτι έχει αλλάζει. Άλλαξε κάτι πολύ σημαντικό, δηλ, όταν κάποιος είναι ζωντανός, όλα αυτά τα όργανα λειτουργούν, ενεργούν, συνεργάζονται κατα κάποιον τρόπο, και εμείς αυτό το ονομάζουμε ζωή, ενώ όταν υπάρχει το πτώμα, όλο αυτό σταματά, δέν συμβαίνει πλέον τίποτε.

Νά λοιπόν τί πράγμα υπάρχει παραπάνω στο ζωντανό σώμα, εν σχέσει μέ το πτώμα, για το οποίο ο Αριστοτέλης είχε πεί την ψυχή, το ζωντανό είναι ζών. Ζών σημαίνει ψυχωμένο, σημαίνει ζωντανό. Αυτή είναι η μορφή, δηλ, ο τρόπος με τον οποίο είναι οργανωμένο το ζωντανό σώμα και η ικανότητα του να λειτουργεί. Φυσικά εάν πρόκειται για ένα ανθρώπινο όν, σ’αυτή την λειτουργία περιλαμβάνονται και οι πνευματικές δραστηριότητες, οι νοητικές δραστηριότητες, διότι αποτελούν πάντοτε μέρος του τρόπου της ζωής του, του τρόπου λειτουργίας του. Η αρχή, αυτό που συγκρατεί, όπως ο τύπος του νερού H₂O, έτσι ακριβώς καί στον ζωντανό οργανισμό, αυτό που συγκρατεί μαζί τα μέρη και τα κάνει να συνεργάζονται, τά κάνει νά λειτουργούν εν όψει ενός μοναδικού τέλους, αυτό είναι ακριβώς η ψυχή για τον Αριστοτέλη. Ας μήν σκεφτούμε αμέσως να την συγκρίνουμε με την Χριστιανική έννοια της ψυχής, ας προσπαθήσουμε να κατανοήσουμε τί πράγμα εννοεί ο Αριστοτέλης. Αυτή είναι η μορφή και αυτός είναι ο καλύτερος τρόπος για να κατανοήσουμε τί λέει ο Αριστοτέλης για μορφή, να σκεφτούμε την ψυχή, κάτι που λέει και ο ίδιος ξεκάθαρα στο βιβλίο Ζήτα, η μορφή είναι η ψυχή, εννοημένη σαν την αρχή της ζωής.

Εξάλλου ο Αριστοτέλης ορίζει την ψυχή σαν την πρώτη ενέργεια ενός οργανικού σώματος που έχει εν δυνάμει την ζωή, δηλ, την ικανότητα της ζωής, που κατέχεται απο το ζωντανό σώμα (περί ψυχής ΙΙ 1 412 α 27-28)

Εάν το μάτι ήταν ένας οργανισμός καθ’εαυτός, τί διαφορά θα υπήρχε ανάμεσα στο νεκρό μάτι και στο ζωντανό; Το γεγονός πώς το ζωντανό μάτι βλέπει και το νεκρό δέν βλέπει όπως π.χ. το μάτι της πέτρας δέν βλέπει. Η ψυχή του ματιού είναι η ικανότης ζωής εκείνου του τύπου ζωής, που τού ανήκει βάσει του είδους του. Εάν είναι ένα άλογο, θα είναι το είδος του ίππου, και εάν είναι ένα ανθρώπινο όν θα είναι το ανθρώπινο είδος, και συνεπώς θα περιλάβει και εκείνες που ονομάζουμε ανώτερες λειτουργίες. Διότι υπάρχουν λειτουργίες που ανήκουν στην ανθρώπινη ζωή ειδικώς, και επομένως ανήκουν στην ανθρώπινη ψυχή, ειδικώς.

Αυτός ο λόγος επανέρχεται στο βιβλίο Ήτα, το οποίο ακολουθεί αμέσως το Ζήτα. Όπου γίνεται λόγος για την ουσία και για τις αρχές της ουσίας, δηλ, την ύλη και την μορφή, μόνον που τώρα εδώ ερευνώνται με μία δυναμική οπτική. Δηλ, η ύλη και η μορφή ταυτίζονται απο τον Αριστοτέλη αντιστοίχως με την δύναμη και την ενέργεια (1042 b 9-11). Η ύλη είναι η δύναμις, δηλ, αυτό που προσλαμβάνει μία μορφή, αυτό που μπορεί να καθοριστεί σύμφωνα με μία μορφή και η μορφή είναι η ενέργεια, η ύπαρξη δηλ ενός συγκεκριμένου πράγματος.

Η έννοια της ενέργειας δέν ορίζεται, διότι για να την ορίσουμε πρέπει να την χρησιμοποιήσουμε, θα πρέπει να πούμε «η έν ενεργεία ύπαρξις» αλλά λέγοντας ενέργεια, χρησιμοποιούμε την έννοια της ενέργειας. Στο βιβλίο Θήτα ο Αριστοτέλης θα πείδηλ, με παραδείγματα και με την αναλογία, δείχνοντας δηλ, πώς αυτή η σχέση υπάρχει σε πολλά πράγματα διαφορετικών μεταξύ τους, θα πεί ο Ερμής είναι εν δυνάμει μέσα στην πέτρα και ύστερα ενέργεια στο άγαλμα. Το μισό της ευθείας είναι εν δυνάμει μέσα στην ευθεία και κατόπιν είναι εν ενεργεία όταν η ευθεία χωριστεί απο ένα σημείο, και δώσει χώρο σε δύο μισές ευθείες. Σ’αυτά τα παραδείγματα υπάρχει η ίδια σχέση, και επομένως υπάρχει αναλογία και αυτή η αναλογία μας βοηθά να κατανοήσουμε τί είναι το δυνάμει και ενεργεία (1048 α 32-b 9), εάν εμείς όμως επιστρέψουμε στο προηγούμενο παράδειγμα του νερού ή της συλλαβής ΒΑ, δηλ, όταν υπάρχει νερό εν ενεργεία; Το υδρογόνο και το οξυγόνο είναι νερό εν δυνάμει, διότι όσο παραμένουν ξεχωρισμένα, το νερό δέν υπάρχει, υπάρχουν όμως τα συστατικά, τα μέρη, η ύλη, τα οποία μπορούν να γίνουν νερό. Όταν αυτά συνδυάζονται μεταξύ τους μ’εκείνον τον συγκεκριμένο τρόπο και σύμφωνα μ’εκείνη την συγκεκριμένη σχέση, όπως εκφράζεται στον τύπο H₂O, όταν δηλαδή στην ύλη προστίθεται η μορφή, τότε έχουμε νερό ενεργεία. Γι’αυτό και ο Αριστοτέλης λέει πώς η μορφή είναι η ενέργεια. Τότε δέν υπάρχει πλέον το υδρογόνο και το οξυγόνο, υπάρχει το νερό, και η ουσία της υπάρξεως του νερού είναι η ενέργεια. Αλλά ποιά είναι αυτή η ενέργεια; Η ενέργεια υπάρχει όταν υπάρχει η μορφή. Όταν υπάρχει μόνον η ύλη, δέν υπάρχει η ενέργεια. Άς επιστρέψουμε στο παράδειγμα του Αριστοτέλη, του αγάλματος. Ο Μιχαήλ Άγγελος έλεγε πώς η γλυπτική συνίσταται κυρίως στην αφαίρεση! Σαν να υπήρχε το άγαλμα ήδη μέσα στο μάρμαρο και εμείς να πρέπει απλώς να το βγάλουμε έξω, αφαιρώντας όλα τα μέρη που υπάρχουν γύρω του. Όταν το ολοκληρώσουμε, τότε το άγαλμα υπάρχει εν ενεργεία, τότε φαίνεται καθαρά η μορφή, η οποία πρίν δέν φαινόταν. Έτσι όταν υπάρχει η μορφή, η ουσία είναι εν ενεργεία. Έτσι λοιπόν απο την δυναμική οπτική γωνία, η ύλη συμπίπτει με την δύναμη και η μορφή συμπίπτει με την ενέργεια. Αυτό είναι συνοπτικά το περιεχόμενο του βιβλίου Ήτα, δηλ του Ογδόου.

Σ’αυτό το σημείο ο Αριστοτέλης αισθάνεται την ανάγκη μιάς εις βάθος εξηγήσεως μ’έναν εκτεταμένο και πλήρη τρόπο, τών εννοιών ακριβώς του δυνάμει και ενεργεία, και σ’αυτές αφιερώνει ένα ολόκληρο βιβλίο, το βιβλίο Θήτα, το ένατο βιβλίο. Το βιβλίο Θήτα, είναι ένα απο τα πιό όμορφα, απο τα πιό βαθειά, διότι ακριβώς εκθέτει την διάσημη θεωρία τού δυνάμει και ενεργεία, η οποία είναι ίσως η πιό πρωτότυπη θεωρία του Αριστοτέλη, και απο την οποία δέν υπάρχει κανένα ίχνος στην προηγούμενη φιλοσοφία. Είναι δέ και η θεωρία που είχε την μεγαλύτερη τύχη σε ολόκληρη την ιστορία της Δυτικής φιλοσοφίας. Ακόμη και ο Χάϊντεγκερ, ο οποίος είναι ο μεγάλος εχθρός, ο πιό μεγάλος ανταγωνιστής, ο μεγάλος αντίπαλος του Αριστοτέλη, λέει στην διάλεξη του πάνω στον Hegel και στους Έλληνες πώς, ενώ ο λόγος του Παρμενίδη ήταν «ένα» και εκείνος του Ηρακλείτου ήταν «λόγος» και η λέξη του Πλάτωνος είναι «ιδέα», η λέξη του Αριστοτέλη είναι «ενέργεια» δηλαδή πράξη.

Συνεχίζεται

Αμέθυστος